Jak psuto w przeszłości pieniądz w Polsce. Część 17. PRL upada

Skończyliśmy na tym, że Edward Gierek utracił władzę w PRL. Jego miejsce zajął Stanisław Kania i potem gen. Wojciech Jaruzelski. Sytuacja gospodarcza stawała się dramatyczna.

W kwietniu 1981 r. w Paryżu podpisano umowę z zachodnimi rządami i bankami, która dot. odroczenia spłacania długów przez PRL. Władza ponownie chciała wstąpić do MFW, z którego wyprowadziła nasz kraj trzy dekady wcześniej. Niestety na takie ruchy było już za późno. Wiosną 1981 r. doszło do załamania na rynku i rozpoczęła się reglamentacja produktów.

Stan wojenny

Termin spłaty odroczono. To pozwoliło władzy odetchnąć i zrobić w kraju “porządek”, czyli spacyfikować opozycję w postaci “Solidarności”. 13 grudnia 1981 r. Jaruzelski wprowadził stan wojenny. Obrót walutami uległ ograniczeniom. Wprowadzono godzinę milicyjną zaś wojsko i milicja zadbały, by w kraju nie dochodziło do protestów.

W odpowiedzi MFW nie przyjęło PRL do swojego grona, zaś Zachód rozpoczął politykę izolowania naszego kraju. W konsekwencji do 1984 r. Polska nie mogła zaciągać kolejnych długów. Niestety w latach 1984 -1989 dług ponownie zaczął rosnąć i pod koniec tego okresu wyniósł dodatkowe 14 mld USD.

Co gorsza, Jaruzelski był zawodowym żołnierzem i kompletnie nie rozumiał ekonomii (to łączyło go z piłsudczykami). Do tego dochodziła jego ślepa wiara w komunizm. Choć dziś budzi mieszkanie odczucia, a i jego decyzja dot. wprowadzenia stanu wojennego bywa różnie oceniania, jedno jest pewne – nie zadbał o Polskę pod kątem gospodarczym. Na jego obronę można dodać, że sytuacja ekonomiczna była fatalna, gdy obejmował ster władzy. Niestety sam nie miał pomysłu, jak ją naprawić.

W 1986 r. Polska powróciła do MFW i Banku Światowego (tak, stało się to jeszcze w czasie trwania PRL i przed III RP). Tu ponownie pojawia się zarzut w stosunku do Jaruzelskiego. Była to bowiem czysta formalność. Nawet nie próbował on w oparciu na te dwa podmioty ratować polskiego rynku. Inflacja w 1984 r. wyniosła 15 proc. W 1987 r. skoczyła do 25 proc.

W tle jednak ZSRR i cały blok wschodni zaczynał się sypać. Michaił Gorbaczow, który stanął na czele wschodniego mocarstwa, chciał zreformować Związek Radziecki. Zdawał sobie sprawę, że rządzi kolosem o glinianych nogach. Choć chciał owe nogi wzmocnić, w rezultacie przyczynił się do upadku imperium, które siedem dekad przed nim zaczęli budować Lenin, a potem Stalin.

Gospodarcza rewolucja w PRL

Eksperymenty Gorbaczowa nie mogły umknąć uwadze PZPR-owskich bossów partyjnych. Zapewne z tego powodu rozpoczęli oni rozmowy z opozycją. I choć za ostateczny przełom uważa się symboliczne wydarzenie, jakim były pierwsze demokratyczne wybory kontraktowe, które miały miejsce 4 czerwca 1989 r., ważniejsze decyzje zapadły wcześniej. Wybory są tylko symbolem.

Blok wschodni zaczął rozpadać się z wielu powodów, ale były to głównie kwestie ekonomiczne. ZSRR nie dawał już rady ścigać się z USA w wyścigu zbrojeń. Okazało się, że gospodarka planowana nie ma większych szans z kapitalistyczną. Zapewne długofalowy wpływ miała na to pewna pogarda dla intelektualistów, jaką widać choćby z dowcipach z tego okresu i ogólnej propagandzie oraz kulturze.

Do tego wystąpił czynnik ideowy. Choć pierwsi komuniści byli ludźmi ideowymi, którzy wierzyli w poglądy Marksa, a potem Lenina, kolejne pokolenia partyjnych działaczy składały się już z cynicznych oportunistów i karierowiczów. Zapewne część nich mogła dojrzeć w przejściu na gospodarkę rynkową pewne profity dla siebie.

W pewnym momencie doradcy Jaruzelskiego zaczęli głośno mówić o konieczności reformy monetarnej. Zdecydowano, że będzie ona wdrażana małymi krokami. Program reformy miał opierać się na:

• zmianach w opłacaniu państwowych firm,
• zrównoważeniu budżetu,
• otwarciu się na przedsiębiorczość.

Przy tym ułatwiono handel dewizami. Powołano zespół, który miał zaznajomić społeczeństwo ze zmianami. Weszli do niego Stanisław Ciosek, Władysław Pożoga i Jerzy Urban (tak, ten Jerzy Urban!). To trio nawoływało do wprowadzenia Nowej Polityki Gospodarczej. Miała ona – ich zdaniem – pozwolił PZPR zachować władzę, ale też reformować kraj. W listopadzie 1987 r. zorganizowano referendum, w którym pytano społeczeństwo, czy chce ono reform gospodarczych. Jak na polityków, którzy rządzili krajem w dość zamordystyczny sposób, było to novum. Tyle że krył się też za tym cynizm. Chciano tylko wysondować, czy Polacy wytrzymają zmiany gospodarcze i są na nie gotowi.

Przygotowania do zmian zakłóciła fala strajków wiosną 1988 r. Po chwili wytchnienia wybuchły one ponownie w sierpniu i wrześniu. Zadłużenie PRL sięgnęło aż 40 mld USD, zaś inflacja zaczęła ponownie galopować.

W tym okresie w Tallinie doszło do masowych protestów przeciwko socjalistycznej władzy. Ekipa Jaruzelskiego zaczynała rozumieć, że trzeba działać szybko, bo inaczej może stracić władzę w sposób o wiele mniej przyjemny, niż mogła sobie wyobrazić.

Władza pragnie zmian

16 września 1988 r. zwołano IX Plenum KC PZPR. Ustalono na nim:

• zniesienie systemu koncesjonowania działalności ekonomicznej,
• równouprawnienie wszystkich firm własności,
• demonopolizację gospodarki,
• umożliwienie otwierania banków prywatnych,
• uniezależnienie banku centralnego od rządu.

Może więc to był realny przełom w przechodzeniu z systemu socjalistycznego w wolnorynkowy? Przynajmniej pod kątem gospodarczych, a nie politycznym.

Choć może to zabrzmieć kontrowersyjnie, socjalizm – w takim rozumieniu jak chcą tego historycy – wcale nie upadł w Polsce 4 czerwca 1989 r. Może właśnie 16 września 1988 r. jest datą lepiej oddającą transformację, a dokładnie jej początek. Późniejsze ustalenia przy Okrągłym Stole stanowią tylko odbicie tego, co ustalono w czasie IX Plenum PZPR.

Jeśli ktoś nie zgadza się z powyższą tezą, spójrzmy na daty. To 23 grudnia 1988 r. przegłosowano ustawę “O działalności gospodarczej” (tzw. ustawę Wilczka) i ustawę “O działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych”. To te nowe przepisy stworzyły w Polsce wolny rynek. Zwłaszcza ta pierwsza jest do dziś stawiana za wzór przez liberałów, bowiem ograniczała nadzór państwa, wprowadzała ogromną swobodę działalności gospodarczej, zaś konieczność starania się o zezwolenia ograniczyła tylko do 11 dziedzin (m.in. wydobycia kopalin, handlu bronią czy produkcji spirytusu).

31 stycznia 1989 r. (czyli nadal parę miesięcy przed wyborami!), uchwalono ustawy o prawie bankowym i Narodowym Banku Polskim. Uregulowanie udzielanie przez NBP kredytów innym bankom i kwestie związane z rezerwami wszystkich banków na rynku. Dzień po przegłosowaniu tej ustawy na rynku pojawiło się 9 banków m.in. Bank Zachodni, Bank Śląski, Bank Przemysłowo-Handlowy, Wielkopolski Bank Kredytowy.

Lećmy dalej. 15 marca zalegalizowano obrót dewizami. W kraju zaczęło powstawać coraz więcej firm (za częścią z nich stały osoby z PZPR).

PRL upada

PRL upadał, rodziła się III RP. Powyższe pokazuje jednak, że geneza naszego ustroju politycznego, w którym dziś żyjemy, jest trochę inna, niż podają ją media głównego nurtu. Nie oceniamy, czy to źle. W naszym cyklu chcemy wam jednak pokazać, że historię można interpretować na wiele sposobów.

CDN.