Oczami prawnika: Nieruchomość wchodząca w skład majątku wspólnego byłych małżonków po ogłoszeniu upadłości jednego z nich

Rozwód z małżonkiem, wobec którego po rozwodzie została ogłoszona upadłość konsumencka nie zawsze oznacza, że zaspokojenie wierzycieli w postępowaniu upadłościowym nie nastąpi ze składników majątku, które wchodziły w skład majątku wspólnego przed rozwodem. Brak podziału majątku byłych małżonków nadal może powodować trudności przy określeniu skutków ogłoszenia upadłości dłużnika na sytuację majątkową jego ex małżonka.

Wspólność majątkowa a orzeczenie rozwodu

Na skutek orzeczenia rozwodu, między małżonkami ustaje ustrój wspólności majątkowej. Do podziału majątku objętego dotychczas wspólnością majątkową stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku. Dokonanie przez byłych małżonków podziału majątku w związku z ustaniem wspólności majątkowej wskutek rozwodu nie jest obligatoryjne. W braku takiego podziału uznaje się, że udziały małżonków w majątku wspólnym są równe, zaś każdy ze współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem bez zgody drugiego współwłaściciela (art. 46 Ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej jako: k.r.o.) w zw. z art. 1035 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej jako k.c.) w zw. z art. 197 i 198 k.c.).

Jednocześnie, wobec ustania wspólności majątkowej – w związku z orzeczeniem rozwodu – nie ma zastosowania art. 124 § 1 Ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (dalej jako pr.u.), zgodnie z którym z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje rozdzielność majątkowa, zaś jeśli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny. Ponadto, ustawodawca, mając na celu ochronę wierzycieli upadłego, wprowadził dodatkowe obostrzenia w zakresie możliwości wyłączenia majątku z masy upadłości. Zgodnie bowiem z art. 125 § 3 pr.u., powstanie rozdzielności majątkowej z mocy prawa w wyniku rozwodu lub separacji w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości, chyba że pozew lub wniosek w sprawie został złożony co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Aby zatem można było skutecznie powołać się na wyrok sądu, pozew o zniesienie wspólnoty majątkowej musi być wniesiony do sądu na co najmniej 2 lata przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Uwzględniając powyższą regulację prawną, w zależności od okoliczności kiedy został złożony pozew o rozwód lub o podział majątku wspólnego w stosunku do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, skład masy upadłości może się znacznie różnić.

Gdy wciąż łączy Was wspólny kredyt

Zakładając, że od złożenia pozwu o zniesienie wspólności majątkowej do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości nie upłynęły dwa lata, syndyk, w liście składników masy upadłości uwzględnia wszystkie składniki, które wchodziły do majątku wspólnego małżonków. Ustanie wspólności majątkowej jest wówczas bezskuteczne w stosunku do masy upadłości. Więcej o sytuacji prawnej małżonka upadłego konsumenta i zaspokajaniu wierzycieli upadłego z majątku wspólnego przeczytaj w artykule Sytuacja prawna małżonka upadłego konsumenta po wydaniu postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Odmiennie kształtuje się sytuacja byłego małżonka upadłego, jeżeli ww. dwuletni okres pomiędzy złożeniem pozwu rozwodowego a złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości został zachowany, ponieważ wówczas rozdzielność majątkowa powstała wskutek orzeczenia rozwodu będzie skuteczna wobec masy upadłości.

Powyższe rozważania są szczególnie istotne w przypadku, gdy do majątku wspólnego małżonków przed rozwodem wchodziła nieruchomość obciążona hipoteką. Jeżeli od złożenia pozwu o rozwód lub podział majątku wspólnego oraz złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej minął okres dwuletni – wówczas do masy upadłości wejdzie jedynie udział upadłego w nieruchomości (nie zaś cała nieruchomość). Niniejsze wnioskowanie wynika z faktu, iż wskutek orzeczenia rozwodu ustaje ustrój wspólności majątkowej, zaś w przypadku braku podziału majątku wspólnego domniemywa się, że udział każdego z małżonków w majątku wspólnym jest równy. Jednakże, mimo ustania wspólności majątkowej i wyodrębnienia udziałów w nieruchomości, kwestia obciążenia nieruchomości hipoteką pozostaje nadal aktualna.

Umowa kredytu hipotecznego zawarta przez małżonków trwa bez względu na ich rozwód i o ile postanowienia umowy nie stanowią inaczej, także po ustaniu małżeństwa, byli małżonkowie są wspólnie zobowiązani do spłaty kredytu. Z perspektywy banku, byli małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za spłatę kredytu, co oznacza, że bank może żądać spełnienia całości lub części świadczenia od wszystkich kredytobiorców łącznie lub od każdego z nich z osobna. Z kolei zgodnie z art. 376 § 1 k.c., jeżeli jeden z byłych współmałżonków całość lub część kredytu spłacił i jeżeli treść stosunku prawnego między współdłużnikami nie rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach może żądać zwrotu dokonanych wpłat na poczet kredytu hipotecznego od ex męża/żony, wówczas może on domagać się zwrotu w częściach równych.

Wyjątek od reguły

Ustawodawca wprowadził jednak wyjątek od ogólnej zasady, iż każdy ze współdłużników jest zobowiązany do spłaty zobowiązania wobec dłużnika niewypłacalnego, stanowiąc, że część przypadająca na dłużnika niewypłacalnego rozkłada się na współdłużników (art. 376 § 2 k.c.). Niewypłacalność byłego małżonka odpowiedzialnego nie skutkuje natomiast wygaśnięciem jego odpowiedzialności z tytułu roszczeń regresowych, ponieważ późniejsza poprawa jego sytuacji majątkowej daje podstawy do dochodzenia przez drugiego ex małżonka zwrotu części uiszczonego świadczenia.

Jeżeli w toku postępowania upadłościowego, syndyk chciałby sprzedać udział upadłego przysługujący mu w nieruchomości, w pierwszej kolejności powinien zwrócić się do sądu z wnioskiem o dokonanie podziału majątku byłych małżonków. Syndyk posiada bowiem uprawnienia dłużnika przysługujące mu jako współwłaścicielowi. W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami syndyk może również wnieść o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym, w szczególności jeżeli takie orzeczenie przyczyniłoby się do powiększenia masy upadłości. Syndyk zleca również sporządzenie opisu i oszacowania całej nieruchomości, także w przypadku, gdy sprzedaży podlega tylko jej udział. Sumą oszacowania takiej części jest odpowiednia część sumy oszacowania całej nieruchomości (art. 313 ust.1 pr.u. w zw. z art. 1009 k.c.).

Sprzedaż udziału syndyka

Co jednak się dzieje z hipoteką obciążającą całą nieruchomość w przypadku sprzedaży przez syndyka tylko udziału w nieruchomości? Z jednej strony ustawodawca w art. 313 pr.u. postanowił, iż sprzedaż dokonana w postępowaniu upadłościowym ma skutki sprzedaży egzekucyjnej oraz że sprzedaż nieruchomości powoduje wygaśnięcie praw oraz praw i roszczeń osobistych ujawnionych przez wpis do księgi wieczystej lub nieujawnionych w ten sposób. Jednocześnie zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 1000 Ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (dalej jako k.p.c.), z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności wygasają wszelkie prawa i skutki ujawnienia praw i roszczeń osobistych ciążące na nieruchomości.

Z drugiej strony, stosownie do art. 1012 k.p.c., w przypadku, gdy przedmiotem sprzedaży jest ułamkowa część nieruchomości, pozostają w mocy bez potrącenia ich wartości z ceny nabycia obciążenia tej części ułamkowej nieruchomości ujawnione przez wpis w księdze wieczystej jeżeli zostały ustanowione przed powstaniem współwłasności. Nadto, postanowienie o przysądzeniu własności ułamkowej części nieruchomości nie narusza obciążających ją hipotek wpisanych przed powstaniem współwłasności (art. 1013 k.p.c.).

Ustawodawca dokonuje zatem wyraźnego rozróżnienia skutków nabycia całej nieruchomości od nabycia tylko jej udziału. Istotne jest przy tym redakcyjne rozmieszczenie ww. przepisów w k.p.c., bowiem zarówno art. 1000 k.p.c., jak i 1012 oraz 1013 k.p.c. zostały ujęte w dziale VI. Egzekucja z nieruchomości, z tym, że art. 1000 k.p.c. znajduje się w rozdziale 8. Przysądzenie własności, zaś art. 1012 i 1013 k.p.c. – w rozdziale 9. Egzekucja z ułamkowej części nieruchomości oraz użytkowania wieczystego, co tym bardziej wskazuje na zamiar zróżnicowania przez ustawodawcę sytuacji prawnej nabywcy całej nieruchomości od pozycji nabywcy udziału w nieruchomości.
Art. 1012 k.p.c. oraz precyzujący go art. 1013 k.p.c. stanowi wyjątek od ogólnej zasady wygaśnięcia praw i roszczeń obciążających nieruchomość w przypadku nabycia nieruchomości w drodze egzekucji lub sprzedaży przez syndyka, o którym mowa w art. 1000 k.p.c. Zarówno art. 1012, jak i 1013 k.p.c. znajdują zastosowanie w sytuacji, gdy obciążenie nieruchomości powstało po ustanowieniu współwłasności, w przeciwnym razie stosować należy reguły ogólne z art. 1000 i 1004 k.p.c. Sformułowanie ustanowienie współwłasności nie określa jednak, jaki rodzaj współwłasności ustawodawca miał na myśli.

Największe znaczenie ma kolejność

Przyjmując stan faktyczny, w którym w pierwszej kolejności nastąpiło zawarcie małżeństwa, następnie ustanowienie hipoteki na nieruchomości wchodzącej do majątku wspólnego małżonków, a w dalszej kolejności orzeczenie rozwodu i ogłoszenie upadłości jednego w byłych współmałżonków, mamy do czynienia po pierwsze – z powstaniem współwłasności łącznej (w wyniku zawarcia małżeństwa) i po drugie – z powstaniem współwłasności ułamkowej (w wyniku orzeczenia rozwodu). Powyższą kwestię rozstrzygnął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 27 czerwca 2002 r., sygn. IV CKN 1167/00, stwierdzając, iż zważywszy na cel unormowania zawartego w przepisie art. 1013 k.p.c., użyty w nim zwrot “przed powstaniem współwłasności” oznacza niewątpliwie powstanie współwłasności ułamkowej.

Odnosząc ww. stanowisko Sądu Najwyższego na grunt naszego stanu faktycznego, stwierdzić należy, iż art. 1013 k.p.c. znajdzie zastosowanie, bowiem ustanowienie hipoteki nastąpiło przed orzeczeniem rozwodu, a więc przed powstaniem współwłasności ułamkowej.

Wykładnia art. 1013 k.p.c. prowadzi do wnioskowania, iż postanowienie o przysądzeniu własności ułamkowej części nieruchomości nie odnosi żadnego skutku do hipotek powstałych przed orzeczeniem rozwodu. Nabywca udziału w nieruchomości będzie ponosił odpowiedzialność rzeczową, nie zaś osobistą wobec wierzyciela hipotecznego, co oznacza, że nie będzie odpowiadał całym swoim majątkiem za powstałe zobowiązanie, ale wyłącznie przedmiotem hipoteki. W sytuacji, gdy na wniosek wierzyciela hipotecznego będzie prowadzona egzekucja z nieruchomości, jej nabywca, w celu niedopuszczenia do jej utraty, może dokonać spłaty wierzytelności. W ten sposób uzyska roszczenie wobec upadłego na podstawie art. 518 k.c. w związku z zaspokojeniem cudzego długu.

Zaspokojenie wierzycieli

Suma uzyskana ze sprzedaży udziału w nieruchomości w pierwszej kolejności przeznaczana jest przez syndyka na zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Kwota ta jest dodatkowo pomniejszana o koszty likwidacji oraz inne koszty postępowania upadłościowego w maksymalnej wysokości dziesiątej części sumy uzyskanej z likwidacji (art. 345 § 1 pr.u.). Może się zdarzyć, że kwota uzyskana ze sprzedaży udziału w nieruchomości nie będzie wystarczająca na zaspokojenie wierzytelności banku czy innego wierzyciela hipotecznego w pełnej wysokości. W takiej sytuacji wierzytelność hipoteczna zostanie spłacona w odpowiedniej wysokości, z uwzględnieniem kosztów, o których mowa powyżej, zaś pozostała część hipoteki nadal będzie stanowiła dług upadłego. Jednakże złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości przez osobę fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej powoduje, że całość zobowiązań może zostać umorzona.

W postanowieniu o ustaleniu planu spłaty wierzycieli sąd określa bowiem w jakim zakresie i w jakim czasie upadły będzie zobowiązany do spłacania zobowiązań uznanych na liście wierzytelności oraz jaka część zobowiązań upadłego zostanie umorzona po wykonaniu planu spłaty wierzycieli. Sąd może również umorzyć zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeśli jego osobista sytuacja upadłego wskazuje, że nie byłby on zdolny do dokonania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli (art. 49115 ust. 1, 49116 ust. 1 pr.u.).

W związku z powyższym, może się zdarzyć, że sąd umorzy pozostałą część zobowiązania upadłego zabezpieczonego hipoteką i dotychczas niezaspokojoną z kwoty uzyskanej ze sprzedaży udziału w nieruchomości. Z uwagi na odpowiedzialność solidarną byłych współmałżonków, w takiej sytuacji obowiązek spłaty pozostałej części zobowiązania spocznie na ex małżonku upadłego.

Czy jest tu miejsce na zarobki?

Atrakcyjność nabycia udziału w nieruchomości w toku postępowania upadłościowego pozostaje dyskusyjna. O ile nabycie całej nieruchomości w postępowaniu upadłościowym korzysta z dobrodziejstwa nabycia z wygaśnięciem wszelkich praw i skutków ujawnienia praw i roszczeń osobistych ciążących na nieruchomości, o tyle nabycie jedynie udziału w nieruchomości nie ma wpływu na istniejące hipoteki. Weźmy za przykład sytuację, w której upadły jest współwłaścicielem nieruchomości wartej 1 mln zł, na której ustanowione zostały hipoteki o łącznej wartości 1,5 mln zł, a udział przysługujący upadłemu sprzedany zostanie za maksymalną kwotę 500 tys. zł.

Wskutek sprzedaży udziału w nieruchomości hipoteka nadal będzie obciążała nieruchomość, wierzytelność hipoteczna zmniejszy się jedynie do kwoty około 1 mln zł, gdyż w pierwszej kolejności jak wskazano powyżej zostaną zaspokojone koszty związane z likwidacją składnika majątku. Wobec faktu, iż hipoteka jest zobowiązaniem rzeczowym, „przechodzi” na każdego nabywcę nieruchomości, a więc również na nabywcę części nieruchomości kupionej w drodze licytacji zorganizowanej przez syndyka.

Powyższe rozważania wykazują, że sprzedaż nieruchomości w toku postępowania upadłościowego komplikuje się w sytuacji, gdy upadły nie jest jej jedynym właścicielem lub gdy ta nieruchomość stanowi zabezpieczenie wierzytelności. Sprzedaż w toku postępowania upadłościowego udziału w nieruchomości obciążonej hipoteką nie spowoduje jej nabycia bez obciążeń, tak jak ma to miejsce w przypadku sprzedaży całej nieruchomości. Nowy właściciel jako dłużnik rzeczowy nadal może zostać zmuszony do zaspokojenia wierzytelności hipotecznej, jeżeli będzie chciał uchronić się przed stratą udziału w nieruchomości, zaś roszczenie regresowe do dłużnika osobistego wierzyciela hipotecznego na podstawie art. 518 k.c. może w praktyce nie mieć zastosowania wobec umorzenia długów upadłego wskutek przeprowadzonego postępowania upadłościowego.

Michał Sowiński – doradca restrukturyzacyjny
Malwina Kawecka – aplikantka adwokacka
Kancelaria KG Legal Kijewski Graś