Jak myślano o pieniądzu. Część 8. Myślenie po radziecku

W poprzedniej części omówiliśmy to, jak o pieniądzu myślano w XIX w. Znajdziecie ją tutaj. Dziś przyjrzymy się temu, jak o pieniądzach myśleli komuniści. Ostrzegamy! To będzie opowieść dla ludzi o mocnych nerwach!

Wady kapitalizmu

Z pewnością dla fanów BTC kapitalizm jest najlepszym możliwym systemem gospodarczym, jaki wymyślono. Albo inaczej: tak jak z demokracją – może i są lepsze, ale jeszcze ich nie stworzono. Problem polega na tym, że nie wszyscy podzielają tę opinię. Marksiści byli – i nadal są – zdania, że jest to system niesprawiedliwy, bowiem polega na wyzysku. Czym zaś jest wyzysk? To czerpanie zysków z pracy innych osób – innymi słowy, jeśli kogoś zatrudniacie i płacicie mu za pracę, ale jednocześnie też zarabiacie, to… wyzyskujecie tę osobę. Brzmi… dziwnie, prawda?

To nie koniec. Marksiści uważają, że wadą kapitalizmu jest też to, że cyklicznie dochodzi w nim do nadprodukcji. To ich zdaniem efekt działania mechanizmów wolnorynkowych i głównego instrumentu w nich zastosowanego – pieniądza.

Nowy, wspaniały świat

Jak więc naprawić ten zepsuty świat? Zdaniem komunistów to dość proste! Po pierwsze, środki produkcji trzeba uspołecznić, ponieważ to może zlikwidować niesprawiedliwości społeczne. Gospodarka ma być zaś centralnie sterowana, a tym samym ma powstać jedna wielka fabryka, jaką będzie całe państwo.

Oczywiście ta reforma (w oczach marksistów) miała następować etapami. Najpierw miano wprowadzić socjalizm. W tym czasie zniknąć miały wszelkie podział społeczne, ludzie mieli być równi. W tej fazie ogromną rolę musiało odebrać państwo – wprowadzić miano dyktaturę proletariatu, czyli w praktyce partii komunistycznej.

Potem wszystko miało pójść jak po maśle. Społeczeństwo miało żyć w harmonii, na świecie miał zapanować dobrobyt, a wszystkie państwa zniknąć.

Marzenia a rzeczywistość

Jak jednak wszystko to wyglądało w praktyce? Cóż, jak łatwo się domyślić, nie wszystko ułożyło się po myśli teoretyków. Jak dziś wiemy, na bazie tej naiwnej ideologii powstały najbardziej zbrodnicze reżimy na świecie. ZSRR, Chiny za czasów Mao, masakry Pol Pota – to tylko pierwsze w brzegu przykłady. Po kolei jednak…

Jak pamiętacie z zajęć z historii, komuniści doszli do władzy po I wojnie światowej. Rosja carska okazała się zbyt słaba, by sprostać armii niemieckiej, a do tego w kraju początkiem 1917 r. wybuchła rewolucja. Choć początkowo władzę przejęły siły, które mogły ostatecznie stworzyć z mocarstwa państwo demokratyczne (by sobie to uzmysłowić, warto przypomnieć, że na początku XX w. monarchią o silnej pozycji władcy były przecież kajzerowskiego Niemcy, które mimo wszystko dość płynnie przekształciły się w republikę), kontrolę nad Rosją przejęli ostatecznie bolszewicy. Cała intryga z tym związana to oczywiście temat na osobny artykuł – warto wiedzieć, że za Leninem stały m.in. siły finansowe z Wall Street.

Ostatecznie jesienią 1917 r. Włodzimierz Lenin i jego ludzie dokonali rewolucji i następnie przejęli kontrolę nad Rosją, przekształcając ją po paru latach w Związek Radziecki.

Już w grudniu 1917 r. znacjonalizowano bank centralny, który przemianowano na Bank Ludowy. Niedługo potem zlikwidowano inne banki lub podporządkowano je bankowi państwowemu. Z kolei miesiąc później wprowadzono monopol na posiadanie i handel złotem. Kolejne 30 dni później anulowano długi cara. Postanowiono nie spłacać po prostu zadłużenia Rosji Romanowów.

Komunizm wojenny

Aż do wiosny 1921 r. bolszewicy teoretycznie mogli jeszcze zostać obaleni. W tym okresie trwała jeszcze bowiem wojna domowa białych z czerwonymi (czyli komunistami), miała też miejsce interwencja wojskowa sił Ententy i tłamszenie ruchów separatystycznych nierosyjskich narodów, które wchodziły w skład imperium.

Mniej więcej w tym okresie – komunizmu wojennego – myślano o praktycznym wyeliminowaniu pieniądza z obiegu. Bez skutków. O tym opowiemy jednak szerzej za chwilę.

Wiosną 1918 r. wprowadzono kolejne obostrzenia – monopol państwa na handel zagraniczny. Mimo tego, że socjalizm dziś kojarzy się z socjalem, komuniści – w myśl zasady “kto nie pracuje, ten nie je” – bynajmniej nie dbali o swoich obywateli. Wielu z nich w tym okresie zmarło z głodu.

Państwo zdobywało żywność dla społeczeństwa wysyłając na wieś tzw. oddziały aprowizacyjne. Chłopi byli zmuszani do oddawania im nadwyżek żywności, które w kapitalizmie mogli przecież sprzedać. Praktyka była jednak jeszcze gorsza. Wspomniane oddziały nie brały tylko nadwyżki, ale nierzadko całe zapasy rodzin na wsiach, tym samym skazują je na śmierć z głodu.

Komunizm odwołał się też w tym okresie do najgorszych ludzkich cech. Na wsiach organizowano tzw. “Kombiedy”, czyli oddziały biedoty, które wskazywały oddziałom aprowizacyjnym, gdzie bogaci chłopi, kułacy, chowali zapasy.

Pieniądze

W tym też okresie nakręcono wielką inflację, która wynikała z szalonego dodruku waluty. Ponadto problemy z dostępem do żywności (wynikające z tego, co opisaliśmy powyżej – chłopi bynajmniej nie chcieli oddawać swojej własności bez walki) sprawiły, że ceny rosły, bowiem pieniądze stały się bezwartościowe – wynikało to z prawa popytu i podaży.

Ostatecznie komunizm wojenny załamał się w 1921 r. Powodem były masowe bunty chłopów i rebelia marynarzy Floty Bałtyckiej. W odpowiedzi Lenin obiecał wszystkim, że zreformuje kraj. W czasie zjazdu partii przedstawił Nową Ekonomiczną Politykę (NEP). Oznaczała ona powrót do regulacji rynkowych i swobody działalności gospodarczej. Umożliwiono nawet istnienie drobnych firm. Zakłady publicznie miały nadal istnieć, ale opierać swoją działalność na “rozrachunku gospodarczym”. Przywrócono podatki płacone w pieniądzu. Chłopi mogli też sprzedawać nadprodukcje zboża, mleka i mięsa. W efekcie produkcja mogła rosnąć, bowiem w takim systemie była opłacalna.

Powrót do względnej normalności oznaczał reformę monetarną. Pieniądz uzdrowiono w ramach aż 3 denominacji. W 1922 r. wyemitowano rubla “wzór 1922”, na który wymieniono wcześniejsze ruble w stosunku 1:10 000. Rok potem ruble “wzór 1923” wymieniano w stosunku do tych z 1922 r. w relacji 1:100. Na rynku pojawiły się też czerwońce. W 1924 r. wymieniono na nie wszystkie inne banknoty. Czerwońce były też wymienialne na złoto, ale tylko w handli zagranicznym. Powód? Inne kraje wymagały tego rozwiązania, a ZSRR musiało się temu podporządkować.

Emisją walut zajmował się Bank Państwowy, jaki założono w 1921 r. W 1922 r. powstały jeszcze: Bank Handlu Zagranicznego, Bank Przemysłowy i Bank Spółdzielczy. W 1925 r. do tego doszedł Bank Budownictwa Mieszkaniowego. Nie trzeba chyba dodawać, że były to instytucje państwowe.

Światełko w tunelu to pędzący pociąg

Niestety okazało się, że NEP nie pozostał główną ideą radzieckich ekonomistów. W 1924 r. zmarł Lenin, który w praktyce przestał rządzić już parę miesięcy wcześniej. Walkę o władzę wygrał Józef Stalin. W efekcie w 2. poł. lat 20. zaczęto realizować “socjalistyczną industrializację”. Założeniem było rozwijanie przemysłu ciężkiego i dążenie do samowystarczalności radzieckiej gospodarki. Efekt był oczywiście zabójczy dla wielu osób. Industrializacja obywała się kosztem wsi, gdzie ponownie zawitał głód.

CDN.